Margonin to niewielkie miasto w północnej Wielkopolsce położone na zachodnim skraju Pałuk, nad północnym brzegiem Jeziora Margonińskiego. Powstał z osady istniejącej już we wczesnym średniowieczu.
Nazwa miasta związana jest z okresem cysterskim, kiedy to osada pełniła rolę służebną dla klasztoru w Łeknie. Margo po łacinie oznacza krawędź lub kraniec Tak nazwano rzekę, która była krańcem ziem przyznanych zakonowi w Łeknie. Od niej swą nazwę wzięło jezioro a później osada.
Początki osadnictwa sięgają końca epoki lodowcowej. W VII i VIII wieku naszej ery powstają wokół jeziora margonińskiego osady w archeologii zwane Margonin I i Margonin II oraz cmentarzysko - żalnik w Sypniewie. Od VIII wieku znany jest trakt z Rogoźna przez Margonin do brodu na Noteci koło Białośliwia, a w IX - XII wieku gród margoniński pełni funkcję grodu opolnego. Pierwsza pisana wzmianka pochodzi z 15 maja 1364 roku, kiedy to arcybiskup gnieźnieński Jarosław Bogoria ze Skotnik i biskup poznański Jan Doliwa z Lutogniewa ustalają granice pomiędzy diecezjami.
Prawa miejskie uzyskane dzięki staraniom Teodoryka Przecławica przed 1402 r. zostały utracone w czasie potopu szwedzkiego. Ponowna lokacja na prawie magdeburskim nastąpiła 20 lipca 1696 r. - z woli Anny z Krasińskich Gembickiej, kasztelanowej płockiej. Margonin był własnością prywatną i należał do Pałuków, Grzymalitów Margońskich, Rokossowskich, Rozdrażewskich, Gembickich, Ciecierskich, i Skórzewskich. Ze Skórzewskimi przyjaźnił się Józef Wybicki autor polskiego hymnu narodowego. Tutaj, 17 października 1773 r. poślubił Kunegundę Drwęską - siostrzenicę właściciela Margonina gen Franciszka Skórzewskiego.
W pałacu margoninskim urodzili się: Franciszek Gajewski płk armii francuskiej, adiutant Cesarza Napoleona I oraz Heliodor Skórzewski mjr Wojska Polskiego, adiutant księcia Józefa Poniatowskiego. W 1414 r. biskup poznański Andrzej Łaskarz z Gocławic erygował kościół parafialny pod wezwaniem św. Wojciecha (akt erekcyjny zaginął w czasie potopu szwedzkiego). Pierwotnie kościół był drewniany. Po jego spaleniu, na początku XVII wieku Rozdrażewscy fundują kościół murowany. W dzień św. Agnieszki, tj. 21 stycznia 1737 r. w czasie gwałtownej burzy uległ on całkowitemu zniszczeniu. W latach 1753 – 55 Anna z Malechowskich Ciecierska cześnikowa podlaska wzniosła w stylu późnobarokowym obecny kościół, którego ozdobą jest cudowny obraz Matki Boskiej Margonińskiej. W podziemiach kościoła spoczywają szczątki fundatorki i jej rodziny. W XV w. miasto posiadało mury i fortaficjum obronne.
Do XVIII wieku w mieście przeważała zabudowa drewniana. Kilkakrotnie niszczyły go wielkie pożary i wojny, a w 1909 r. nawet powódź. Dawny Margonin zlokalizowany był wokół rynku i kościoła parafialnego. Z biegiem lat w jego obręb weszła część Margońskiej Wsi, Nowe Miasto i Osiedle Młodych. Obecny wygląd miasta ukształtował się w drugiej połowie XX wieku. Na przełomie XVII i XVIII w zaczyna rozwijać się sukiennictwo. W 1772 r. w mieście zamieszkiwało: 40 sukienników, 36 szewców, 6 garncarzy, 3 stolarzy, 3 bednarzy, 2 rymarzy, 2 kowali, 1 farbiarz, 1 czapnik, 1 kołodziej i 1 organista. W 1818 r. Margonin liczył 1640 mieszkańców. Pod koniec XIX i na początku XX wieku nastąpił szybki rozwój miasta, na co istotny wpływ miało uzyskanie połączenia kolejowego z Chodzieżą i Gołańczą. Powstaje duży browar Jakoba Aronsteina, uruchomiono gazownię miejską, założono telegraf i telefon.
W byłym pałacu Skórzewskich rozpoczyna działalność pruska królewska szkoła dla leśników. W czasie powstania wielkopolskiego margoniniacy wyzwolili swoje miasto 6 stycznia 1919 r. Sformowany 152 – osobowy oddział ochotników bierze czynny udział w Powstaniu Wielkopolskim, m.in. w walkach o Chodzież i Szamocin. W dniu 3 lutego 1919 r. do miasta wkraczają Niemcy. Margonin na mocy traktatu rozejmowego w Trewirze jeszcze przez rok pozostaje w granicach Rzeszy, a ochotnicy margonińscy wstąpią do tworzących się 4,7 i 9 pułków strzelców wielkopolskich. Dopiero postanowienia Traktatu Wersalskiego przyznają go Polsce.
Dnia 18 stycznia 1920 r. do miasta wchodzą żołnierze 62 pułku piechoty Wojska Polskiego ( były 8 pułk strzelców wlkp.). W wojnie polsko – sowieckiej 1920 r. poległo 18 mieszkańców Margonina i okolic, a 4 odznaczonych zastało Krzyżami Virtuti Militari. Za niebywałe męstwo otrzymali je uczestnicy bitwy warszawskiej: st. sierż. Wacław Machnicki i Maksymilian Skibiński z 58 pp, bosman Franciszek Musiał z Flotylli Wiślanej i pośmiertnie ppor. pilot Kazimierz Jankowski z 13 Eskadry Myśliwskiej. W okresie międzywojennym zmienia się skład narodowościowy miasta. Część Niemców i Żydów wyjeżdża zagranicę oraz do innych większych miast Polski. Margonin stał się miastem przygranicznym, niedaleko bo w Ujściu przebiega granica polsko – niemiecka.
Na początku lat trzydziestych miasto staje się modną miejscowością turystyczną. Z powodzeniem działa pięć hoteli a w lipcu 1939 r. za nocleg z pełnym wyżywieniem płacono 3 i pół złotego (około 1 dolara). Pobliskie tereny łowieckie przyciągały myśliwych. W 1936 r. w lasach Nadleśnictwa Margonin polował prezydent Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki. Po wybuchu II wojny światowej i krótkich walkach przygranicznych we wtorek 5 września 1939 r. do Margonina wchodzą wojska niemieckie. Zaczyna się ponad pięcioletni okres okupacji niemieckiej. W jej trakcie wielu mieszkańców miasta straciło życie w walkach zbrojnych lub w obozach i więzieniach niemieckich. Na terenie Margonina w latach 1940 – 1944 działała grupa konspiracyjna, kierowana przez Marcelego Krzyckiego. Po wykryciu jej członkowie giną w niemieckich obozach koncentracyjnych. Tylko nielicznym udało się ocalić życie.
W czasie II wojny światowej poległo lub zginęło w obozach i więzieniach 86 mieszkańców miasta i okolicznych wsi. Okupacja niemiecka skończyła się 22 stycznia 1945 r. kiedy to od strony Gołańczy wjechały do Margonina czołgi 219 brygady pancernej Armii Radzieckiej, którą dowodził płk. Edward Wajnrub. Na przełomie kwietnia i maja 1945 r. brygada ta w składzie IX Korpusu 2 Armii Pancernej Gwardii gen. Siemiona Bogdanowa brała udział w zdobywaniu Berlina.
Margonin pod względem administracyjnym należał do powiatu kcyńskiego i wraz z nim wchodził w skład województwa kaliskiego. W 1768 r. z kaliskiego wydzielono województwo gnieźnieńskie. W wyniku I rozbioru znalazł się w granicach państwa pruskiego. Pod koniec XVIII wieku, należał do Okręgu Nadnoteckiego w Prowincji Poznańskiej. W dobie Księstwa Warszawskiego wchodził w skład departamentu bydgoskiego. Po Kongresie Wiedeńskim miasto weszło w skład powiatu chodzieskiego rejencji bydgoskiej Wielkiego Księstwa Poznańskiego.
W odrodzonej Rzeczypospolitej powiat chodzieski znalazł się w granicach województwa poznańskiego. W czasie okupacji niemieckiej miasto należało do powiatu chodzieskiego, rejencji poznańskiej tzw. Kraju Warty (Warthegau ), który był częścią III Rzeszy. Po wyzwoleniu powiat chodzieski wszedł w skład województwa poznańskiego. W 1975 r. zlikwidowano powiaty i Margonin jako Miasto i Gmina znalazł się w nowoutworzonym województwie pilskim. W 1976 r. miasto otrzymało zaszczytny tytuł Mistrza Gospodarności w ogólnopolskim konkursie FJN.
Dzisiaj Margonin jest jedną z pięciu gmin powiatu chodzieskiego w województwie wielkopolskim. Atutem miasta i gminy jest rolniczy charakter i usytuowanie wśród lasów i jezior. Już w latach międzywojennych miasto postawiło na turystykę i wypoczynek. Atrakcyjne tereny łowieckie przyciągały myśliwych z kraju i z zagranicy. Niemały w tym udział miała Państwowa Szkoła dla Leśniczych, ciesząca się dużą renomą w II Rzeczpospolitej. Rolniczo – turystyczny charakter miasta i gminy pozostał do dzisiaj, wzbogacony o infrastrukturę sprzyjającą środowisku. Takie inwestycje jak oczyszczalnia ścieków, kanalizacja wsi i nowoczesne wysypisko śmieci bardzo istotnie wpłynęły na środowisko. Zrealizowane projekty jak elektrownie wiatrowe i wyciąg nart wodnych oraz wykorzystanie walorów Jeziora Margonińskiego staną się motorem rozwoju Margonina w XXI wieku.
W Margoninie warto zwiedzić kościół parafialny pod wezwaniem św. Wojciecha z początku XVIII, przebudowany w latach 1753 – 1755. Jest to budowla późnobarokowa z trójnawowa halowa wyposażona w rokokowe konfesjonały, ołtarz i ambonę. Atrakcyjnym miejscem jest neogotycki pałac rodziny von Schwichow wzniesiony w latach 1842 – 1852 na miejscu rodowej siedziby Skórzewskich. Tutaj, 17 października 1773 r. Józef Wybicki poślubił Kunegundę Drwęską - siostrzenicą właściciela Margonina gen Franciszka Skórzewskiego. W parku założonym w 1788 r. przez Fryderyka Skórzewskiego znajduje się pamiątkowy kamień poświecony twórcy hymnu polskiego a w pałacu jego Izba Pamięci. Do pałacu prowadzi aleja lipowa zasadzona w 1765 r. przez gen. Franciszka Skórzewskiego. W okolicach Margonina warto też zobaczyć kościół parafialny pod wezwaniem św. Marcina w Żoniu z 1247 r. przebudowany w 1749 r., zespól pałacowo – parkowy rodziny Skórzewskich i Potulickich w Próchnowie oraz sporych rozmiarów i wspaniałych kształtów głaz narzutowy w pobliskiej Ofelii.
Waldemar L. Janiszewski
